สทฺทลกฺขเณน ปน ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน มจฺฉริยโยคโต ปุคฺคโล มจฺฉโร , ตสฺส ภาโว, กมฺมํ วา มจฺฉริยํ, มจฺฉโร ธมฺโมฯ มจฺฉริยสฺส พลวภาวโต อาทเรน รกฺขณํ อารกฺโขติ อาห ‘‘ทฺวาร…เป.… สุฏฺฐุ รกฺขณ’’นฺติฯ

อตฺตโน ผลํ กโรตีติ กรณํ, ยํ กิญฺจิ การณํฯ อธิกํ กรณนฺติ อธิกรณํ, วิเสสการณํฯ วิเสสการณญฺจ โภคานํ อารกฺขทณฺฑาทานาทิอนตฺถสมฺภวสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘อารกฺขาธิกรณ’’นฺติอาทิฯ ปรนิเสธนตฺถนฺติ มารณาทินา ปเรสํ วิพาธนตฺถํฯ อาทิยนฺติ เอเตนาติ อาทานํ, ทณฺฑสฺส อาทานํ ทณฺฑาทานํ, ทณฺฑํ อาหริตฺวา ปรวิเหฐนจิตฺตุปฺปาโทฯ สตฺถาทาเนปิ เอเสว นโยฯ หตฺถปรามาสาทิวเสน กาเยน กาตพฺโพ กลโห กายกลโหฯ มมฺมฆฏฺฏนาทิวเสน วาจาย กาตพฺโพ กลโห วาจากลโหฯ วิรุชฺฌนวเสน วิรูปํ คณฺหาติ เอเตนาติ วิคฺคโหฯ วิรุทฺธํ วทติ เอเตนาติ วิวาโทฯ ‘‘ตุวํ ตุว’’นฺติ อคารววจนสหจรณโต ตุวํตุวํฯ สพฺเพปิ เต ตถาปวตฺตโทสสหคตา จิตฺตุปฺปาทา เวทิตพฺพาฯ เตนาห ภควา ‘‘อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺตี’’ติฯ

ตณฺหามูลกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-5. สตฺตาวาสสุตฺตาทิวณฺณนา

[24-25] จตุตฺเถ สตฺตา อาวสนฺติ เอเตสูติ สตฺตาวาสา, นานตฺตสญฺญิอาทิเภทา สตฺตนิกายาฯ ยสฺมา เต เต สตฺตนิวาสา ตปฺปริยาปนฺนานํ สตฺตานํ ตาย เอว ตปฺปริยาปนฺนตาย อาธาโร วิย วตฺตพฺพตํ อรหนฺติฯ สมุทายาจาโร หิ อวยวสฺส ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติ, ตสฺมา ‘‘สตฺตานํ อาวาสา, วสนฏฺฐานานีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ สุทฺธาวาสาปิ สตฺตาวาโสว ‘‘น โส, ภิกฺขเว, สตฺตาวาโส สุลภรูโป, โย มยา อนาวุตฺถปุพฺโพ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อญฺญตฺร สุทฺธาวาเสหิ เทเวหี’’ติ (ที. นิ. 2.91) วจนโตฯ ยทิ เอวํ เต กสฺมา อิธ น คหิตาติ ตตฺถ การณมาห ‘‘อสพฺพกาลิกตฺตา’’ติอาทิฯ เวหปฺผลา ปน จตุตฺเถเยว สตฺตาวาเส ภชนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปญฺจมํ อุตฺตานเมวฯ

สตฺตาวาสสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สิลายูปสุตฺตวณฺณนา

[26] ฉฏฺเฐ ปมาณมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส จตุวีสตงฺคุลิโก หตฺโถ กุกฺกุ, ‘‘กกฺกู’’ติปิ ตสฺเสว นามํฯ อฏฺฐ กุกฺกู อุปริ เนมสฺสาติ อฏฺฐ หตฺถา อาวาฏสฺส อุปริ อุคฺคนฺตฺวา ฐิตา ภเวยฺยุํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

สิลายูปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ปฐมเวรสุตฺตวณฺณนา

[27] สตฺตเม (สํ. นิ. ฏี. 2.241) ยโตติ ยสฺมิํ กาเลฯ อยญฺหิ โต-สทฺโท ทา-สทฺโท วิย อิธ กาลวิสโย, ยทาติ วุตฺตํ โหติฯ ภยานิ เวรานีติ ภียเต ภยํ, ภเยน โยคา, ภายิตพฺเพน วา ภยํ เอว เวรปฺปสวฏฺเฐน เวรนฺติ จ ลทฺธนามา เจตนาทโยฯ ปาณาติปาตาทโย หิ ยสฺส ปวตฺตนฺติ, ยญฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตียนฺติ, อุภเยสญฺจ เวราวหา, ตโต เอว เจเต ภายิตพฺพา เวรสญฺชนกา นามาติฯ โสตสฺส อริยมคฺคสฺส อาทิโต ปชฺชนํ ปฏิปตฺติ อธิคโม โสตาปตฺติฯ ตทตฺถาย ตตฺถ ปติฏฺฐิตสฺส จ องฺคานิ โสตาปตฺติยงฺคานิฯ ทุวิธญฺหิ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.41) โสตาปตฺติยงฺคํ โสตาปตฺติอตฺถาย จ องฺคํ การณํ, ยํ โสตาปตฺติมคฺคปฺปฏิลาภโต ปุพฺพภาเค โสตาปตฺติปฺปฏิลาภาย สํวตฺตติ, ‘‘สปฺปุริสสํเสโว สทฺธมฺมสฺสวนํ โยนิโสมนสิกาโร ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตี’’ติ (ที. นิ. 3.311) เอวํ อาคตํฯ ปฏิลทฺธคุณสฺส จ โสตาปตฺติํ ปตฺวา ฐิตสฺส องฺคํ, ยํ ‘‘โสตาปนฺนสฺส องฺค’’นฺติปิ วุจฺจติ ‘‘โสตาปนฺโน องฺคียติ ญายติ เอเตนา’’ติ กตฺวา, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาทาทีนํ เอตํ อธิวจนํฯ อิทมิธาธิปฺเปตํฯ

ขีณนิรโยติอาทีสุ อายติํ ตตฺถ อนุปฺปชฺชนตาย ขีโณ นิรโย มยฺหติ, โส อหํ ขีณนิรโยฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ โสตาปนฺโนติ มคฺคโสตํ อาปนฺโนฯ อวินิปาตธมฺโมติ น วินิปาตสภาโวฯ นิยโตติ ปฐมมคฺคสงฺขาเตน สมฺมตฺตนิยาเมน นิยโตฯ

สมฺโพธิปรายโณติ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาโต สมฺโพธิ ปรํ อยนํ มยฺหนฺติ โสหํ สมฺโพธิปรายโณ, สมฺโพธิํ อวสฺสํ อภิสมฺพุชฺฌนโกติ อตฺโถฯ

ปาณาติปาตปจฺจยาติ ปาณาติปาตกมฺมสฺส กรณเหตุฯ ภยํ เวรนฺติ อตฺถโต เอกํฯ เวรํ วุจฺจติ วิโรโธ, ตเทว ภายิตพฺพโต ‘‘ภย’’นฺติ วุจฺจติฯ ตญฺจ ปเนตํ ทุวิธํ โหติ – พาหิรํ, อชฺฌตฺติกนฺติฯ เอเกน หิ เอกสฺส ปิตา มาริโต โหติฯ โส จินฺเตติ ‘‘เอเตน กิร เม ปิตา มาริโต, อหมฺปิ ตํเยว มาเรสฺสามี’’ติ นิสิตํ สตฺถํ อาทาย จรติฯ ยา ตสฺส อพฺภนฺตเร อุปฺปนฺนา เวรเจตนา, อิทํ พาหิรํ เวรํ นาม ตสฺส เวรสฺส มูลภูตโต เวรการกปุคฺคลโต พหิภาวตฺตาฯ ยา ปน อิตรสฺส ‘‘อยํ กิร มํ มาเรสฺสามีติ จรติ, อหเมว นํ ปฐมตรํ มาเรสฺสามี’’ติ เจตนา อุปฺปชฺชติ, อิทํ อชฺฌตฺติกํ เวรํ นามฯ อิทํ ตาว อุภยมฺปิ ทิฏฺฐธมฺมิกเมวฯ ยา ปน ตํ นิรเย อุปฺปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘เอตํ ปหริสฺสามี’’ติ ชลิตํ อยมุคฺครํ คณฺหนฺตสฺส นิรยปาลสฺส เจตนา อุปฺปชฺชติ, อิทมสฺส สมฺปรายิกํ พาหิรํ เวรํฯ ยา จสฺส ‘‘อยํ นิทฺโทสํ มํ ปหริสฺสามีติ อาคจฺฉติ, อหเมว นํ ปฐมตรํ ปหริสฺสามี’’ติ เจตนา อุปฺปชฺชติ, อิทมสฺส สมฺปรายิกํ อชฺฌตฺตํ เวรํฯ ยํ ปเนตํ พาหิรํ เวรํ, ตํ อฏฺฐกถาสุ ‘‘ปุคฺคลเวร’’นฺติ วุจฺจติฯ ทุกฺขํ โทมนสฺสนฺติ อตฺถโต เอกเมวฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ เสเสสุปิ ‘‘อิมินา มม ภณฺฑํ หฏํ, มยฺหํ ทาเรสุ จาริตฺตํ อาปนฺนํ, มุสา วตฺวา อตฺโถ ภคฺโค, สุรามทมตฺเตน อิทํ นาม กต’’นฺติอาทินา นเยน เวรปฺปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

อเวจฺจปฺปสาเทนาติ อธิคเตน อจลปฺปสาเทนฯ อริยกนฺเตหีติ ปญฺจหิ สีเลหิฯ ตานิ หิ อริยานํ กนฺตานิ ปิยานิ ภวนฺติ, ภวนฺตรคตาปิ อริยา ตานิ น วิชหนฺติ, ตสฺมา ‘‘อริยกนฺตานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค อนุสฺสตินิทฺเทเส วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ปฐมเวรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อาฆาตวตฺถุสุตฺตวณฺณนา

[29] นวเม วสติ เอตฺถ ผลํ ตนฺนิมิตฺตตาย ปวตฺตตีติ วตฺถุ, การณนฺติ อาห ‘‘อาฆาตวตฺถูนี’’ติฯ โกโป นามายํ ยสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อุปฺปชฺชติ, น ตตฺถ เอกวารเมว อุปฺปชฺชติ, อถ โข ปุนปิ อุปฺปชฺชเตวาติ วุตฺตํ ‘‘พนฺธตี’’ติฯ อถ วา โย ปจฺจยวิเสเสน อุปฺปชฺชมาโน อาฆาโต สวิสเย พทฺโธ วิย น วิคจฺฉติ, ปุนปิ อุปฺปชฺชเตวฯ ตํ สนฺธายาห ‘‘อาฆาตํ พนฺธตี’’ติฯ ตํ ปนสฺส ปจฺจยวเสน นิพฺพตฺตนํ อุปฺปาทนเมวาติ วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาเทตี’’ติฯ

อาฆาตวตฺถุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อาฆาตปฏิวินยสุตฺตวณฺณนา

[30] ทสเม ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ เอตฺถ ตนฺติ กิริยาปรามสนํฯ ปทชฺฌาหาเรน จ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ ‘‘ตํ อนตฺถจรณํ มา อโหสี’’ติอาทิมาหฯ เกน การเณน ลทฺธพฺพํ นิรตฺถกภาวโตฯ กมฺมสฺสกา หิ สตฺตาฯ เต กสฺส รุจิยา ทุกฺขิตา สุขิตา วา ภวนฺติ, ตสฺมา เกวลํ ตสฺมิํ มยฺหํ อนตฺถจรณํ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา ตํ โกปการณํ เอตฺถ ปุคฺคเล กุโต ลพฺภา ปรมตฺถโต กุชฺฌิตพฺพสฺส กุชฺฌนกสฺส จ อภาวโตฯ สงฺขารมตฺตญฺเหตํ, ยทิทํ ขนฺธปญฺจกํ ยํ ‘‘สตฺโต’’ติ วุจฺจติ, เต สงฺขารา อิตฺตรขณิกา, กสฺส โก กุชฺฌตีติ อตฺโถฯ ลาภา นาม เก สิยุํ อญฺญตฺร อนตฺถุปฺปตฺติโตฯ

อาฆาตปฏิวินยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. อนุปุพฺพนิโรธสุตฺตวณฺณนา

[31] เอกาทสเม อนุปุพฺพนิโรธาติ อนุปุพฺเพน อนุกฺกเมน ปวตฺเตตพฺพนิโรธาฯ เตนาห ‘‘อนุปฏิปาฏินิโรธา’’ติฯ

อนุปุพฺพนิโรธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สตฺตาวาสวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. มหาวคฺโค

1. อนุปุพฺพวิหารสุตฺตวณฺณนา

[32] จตุตฺถสฺส ปฐเม อนุปุพฺพโต วิหริตพฺพาติ อนุปุพฺพวิหาราฯ อนุปฏิปาฏิยาติ อนุกฺกเมนฯ สมาปชฺชิตพฺพวิหาราติ สมาปชฺชิตฺวา สมงฺคิโน หุตฺวา วิหริตพฺพวิหาราฯ

อนุปุพฺพวิหารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-3. อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺติสุตฺตาทิวณฺณนา

[33-34] ทุติเย ฉาตํ วุจฺจติ ตณฺหาทิฏฺฐิโย กามานํ ปาตพฺพโต ตาสํ วเสน วตฺตนโต, ตนฺนินฺนตฺตา นตฺถิ เอเตสุ ฉาตนฺติ นิจฺฉาตาฯ เตนาห ‘‘ตณฺหาทิฏฺฐิจฺฉาตาน’’นฺติอาทิฯ ตติเย นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺติสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. คาวีอุปมาสุตฺตวณฺณนา

[35] จตุตฺเถ ปพฺพตจารินีติ ปกติยา ปพฺพเต พหุลจารินีฯ อเขตฺตญฺญูติ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 1.77) อโคจรญฺญูฯ สมาธิปริปนฺตานํ วิโสธนานภิญฺญตาย พาโลฯ ฌานสฺส ปคุณภาวาปาทนเวยฺยตฺติยสฺส อภาเวน อพฺยตฺโตฯ อุปริฌานสฺส ปทฏฺฐานภาวานวโพเธน อเขตฺตญฺญูฯ สพฺพถาปิ สมาปตฺติโกสลฺลาภาเวน อกุสโลฯ สมาธินิมิตฺตสฺส วา อนาเสวนาย พาโลฯ อภาวนาย อพฺยตฺโตฯ อพหุลีกาเรน อเขตฺตญฺญูฯ สมฺมเทว อนธิฏฺฐานโต อกุสโลติ โยเชตพฺพํฯ อุภโต ภฏฺโฐติ อุภยโต ฌานโต ภฏฺโฐฯ โส หิ อปฺปคุณตาย น สุปฺปติฏฺฐิตตาย สอุสฺสาโหปิ วินาสโต อสามตฺถิยโต จ ฌานทฺวยโต ปริหีโนฯ

คาวีอุปมาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ฌานสุตฺตวณฺณนา

[36] ปญฺจเม อนิจฺจโตติ อิมินา นิจฺจปฺปฏิกฺเขปโต เตสํ อนิจฺจตมาหฯ ตโต เอว อุทยวยวนฺตโต วิปริณามโต ตาวกาลิกโต จ เต อนิจฺจาติ โชติตํ โหติฯ ยญฺหิ นิจฺจํ น โหติ, ตํ อุทยวยปริจฺฉินฺนชราย มรเณน จาติ ทฺเวธา วิปริณตํ อิตฺตรกฺขณเมว จ โหติฯ ทุกฺขโตติ น สุขโตฯ อิมินา สุขปฺปฏิกฺเขปโต เตสํ ทุกฺขตมาหฯ ตโต เอว จ อภิณฺหปฺปฏิปีฬนโต ทุกฺขวตฺถุโต จ เต ทุกฺขาติ โชติตํ โหติฯ อุทยวยวนฺตตาย หิ เต อภิณฺหปฺปฏิปีฬนโต นิรนฺตรทุกฺขตาย ทุกฺขสฺเสว จ อธิฏฺฐานภูโตฯ ปจฺจยยาปนียตาย โรคมูลตาย จ โรคโตฯ ทุกฺขตาสูลโยคโต กิเลสาสุจิปคฺฆรโต อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปกฺกภิชฺชนโต จ คณฺฑโตฯ ปีฬาชนนโต อนฺโตตุทนโต ทุนฺนีหรณโต จ สลฺลโตฯ อวฑฺฒิอาวหนโต อฆวตฺถุโต จ อฆโตฯ อเสริภาวชนนโต อาพาธปฺปติฏฺฐานตาย จ อาพาธโตฯ อวสวตฺตนโต อวิเธยฺยตาย จ ปรโตฯ พฺยาธิชรามรเณหิ ปลุชฺชนียตาย ปโลกโตฯ สามินิวาสีการกเวทกอธิฏฺฐายกวิรหโต สุญฺญโตฯ อตฺตปฺปฏิกฺเขปฏฺเฐน อนตฺตโตฯ รูปาทิธมฺมาปิ ยถา น เอตฺถ อตฺตา อตฺถีติ อนตฺตา, เอวํ สยมฺปิ อตฺตา น โหนฺตีติ อนตฺตาฯ เตน อพฺยาปารโต นิรีหโต ตุจฺฉโต อนตฺตาติ ทีปิตํ โหติฯ

ลกฺขณตฺตยเมว สุขาวโพธนตฺถํ เอกาทสหิ ปเทหิ วิภชิตฺวา คหิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา อนิจฺจโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนฺโตสมาปตฺติยนฺติ สมาปตฺตีนํ สหชาตตาย สมาปตฺตีนํ อพฺภนฺตเร จิตฺตํ ปฏิสํหรตีติ ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคาทิกิเลสวิกฺขมฺภเนน วิปสฺสนาจิตฺตํ ปฏิสํหรติฯ เตนาห ‘‘โมเจติ อปเนตี’’ติฯ สวนวเสนาติ ‘‘สพฺพสงฺขารสมโถ’’ติอาทินา สวนวเสนฯ ถุติวเสนาติ ตเถว โถมนาวเสน คุณโต สํกิตฺตนวเสนฯ ปริยตฺติวเสนาติ ตสฺส ธมฺมสฺส ปริยาปุณนวเสนฯ ปญฺญตฺติวเสนาติ ตทตฺถสฺส ปญฺญาปนวเสนฯ อารมฺมณกรณวเสเนว อุปสํหรติ มคฺคจิตฺตํ, ‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติอาทิ ปน อวธารณนิวตฺติตตฺถทสฺสนํฯ

ยถา วิปสฺสนา ‘‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีต’’นฺติอาทินา อสงฺขตาย ธาตุยา จิตฺตํ อุปสํหรติ, เอวํ มคฺโค นิพฺพานํ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน อภิสเมนฺโต ตตฺถ ลพฺภมาเน สพฺเพปิ วิเสเส อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ อุปสํหรติฯ เตนาห ‘‘อิมินา ปน อากาเรนา’’ติอาทิฯ

โส ตตฺถ ฐิโตติ โส อทนฺธวิปสฺสโก โยคี ตตฺถ ตาย อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยารมฺมณาย วิปสฺสนาย ฐิโตฯ สพฺพโสติ สพฺพตฺถ ตสฺส ตสฺส มคฺคสฺส อธิคมาย นิพฺพตฺติตสมถวิปสฺสนาสุฯ อสกฺโกนฺโต อนาคามี โหตีติ เหฏฺฐิมมคฺคาวหาสุ เอว สมถวิปสฺสนาย ฉนฺทราคํ ปหาย อคฺคมคฺคาวหาสุ นิกนฺติํ ปริยาทาตุํ อสกฺโกนฺโต อนาคามิตายเมว สณฺฐาติฯ

สมติกฺกนฺตตฺตาติ สมถวเสน วิปสฺสนาวเสน จาติ สพฺพถาปิ รูปสฺส สมติกฺกนฺตตฺตาฯ เตนาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิฯ อเนนาติ โยคินาฯ ตํ อติกฺกมฺมาติ อิทํ โย ปฐมํ ปญฺจโวการเอกโวการปริยาปนฺเน ธมฺเม สมฺมเทว สมฺมสิตฺวา เต วิสฺสชฺเชตฺวา ตโต อรูปสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา อรูปธมฺเม สมฺมสติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อิทานิ อรูปํ สมฺมสตี’’ติฯ

ฌานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา

[37] ฉฏฺเฐ โอกาสํ อวสรํ อธิคจฺฉติ เอเตนาติ โอกาสาธิคโม, มคฺคผลสุขาธิคมาย โอกาสภาวโต วา โอกาโส, ตสฺส อธิคโม โอกาสาธิคโมฯ เอตฺถ จ ทีฆนิกาเยเนว (ที. นิ. 2.288) ปน สุตฺตนฺตเทสนายํ ปฐมชฺฌานํ, จตุตฺถชฺฌานํ, อรหตฺตมคฺโคติ ตโย โอกาสาธิคมา อาคตาฯ ตตฺถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.288) ปฐมํ ฌานํ ปญฺจ นีวรณานิ วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐตีติ ‘‘ปฐโม โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺตํฯ จตุตฺถชฺฌานํ ปน สุขทุกฺขํ วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐตีติ ทุติโย โอกาสาธิคโมฯ อรหตฺตมคฺโค สพฺพกิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อตฺตโน โอกาสํ คเหตฺวา ติฏฺฐตีติ ‘‘ตติโย โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺโตฯ อิธ ปน วกฺขมานานิ ตีณิ อรูปชฺฌานานิ สนฺธาย ‘‘โอกาสาธิคโม’’ติ วุตฺตํฯ เตสํเยว จ คหเณ การณํ สยเมว วกฺขติฯ

สตฺตานํ วิสุทฺธิํ ปาปนตฺถายาติ ราคาทีหิ มเลหิ อภิชฺฌาวิสมโลภาทีหิ จ อุปกฺกิเลเสหิ กิลิฏฺฐจิตฺตานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิปาปนตฺถาย สมติกฺกมนตฺถายฯ อายติํ อนุปฺปชฺชนญฺหิ อิธ ‘‘สมติกฺกโม’’ติ วุตฺตํฯ อตฺถํ คมนตฺถายาติ กายิกทุกฺขสฺส จ เจตสิกโทมนสฺสสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ อตฺถงฺคมาย, นิโรธายาติ อตฺโถฯ ญายติ นิจฺฉเยน กมติ นิพฺพานํ, ตํ วา ญายติ ปฏิวิชฺฌียติ เอเตนาติ ญาโย, สมุจฺเฉทภาโว อริยมคฺโคติ อาห ‘‘สหวิปสฺสนกสฺส มคฺคสฺสา’’ติฯ ปจฺจกฺขกรณตฺถายาติ อตฺตปจฺจกฺขตายฯ ปรปจฺจเยน วินา ปจฺจกฺขกรณญฺหิ ‘‘สจฺฉิกิริยา’’ติ วุจฺจติฯ อสมฺภินฺนนฺติ ปิตฺตเสมฺหาทีหิ อปลิพุทฺธํ อนุปหตํฯ

ราคานุคโต สมาธิ อภินโต นาม โหติ อารมฺมเณ อภิมุขาภาเวน ปวตฺติยา, โทสานุคโต ปน อปนโต อปคมนวเสน ปวตฺติยา, ตทุภยปฺปฏิกฺเขเปน ‘‘น จาภินโต น จาปนโต’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ราควเสนา’’ติอาทิฯ น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโตติ โลกิยชฺฌานจิตฺตานิ วิย น สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน ตทงฺคปฺปหานวิกฺขมฺภนปฺปหานวเสน จ นิคฺคเหตฺวา วาเรตฺวา ฐิโตฯ กิญฺจรหิ กิเลสานํ ฉินฺนนฺเต อุปฺปนฺโนฯ ตถาภูตํ ผลสมาธิํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘น สสงฺขาเรน…เป.… ฉินฺนนฺเต อุปฺปนฺโน’’ติฯ

อานนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. โลกายติกสุตฺตวณฺณนา

[38] สตฺตเม โลกายตวาทกาติ อายติํ หิตํ โลโก น ยตติ น วิรุหติ เอเตนาติ โลกายตํ, วิตณฺฑสตฺถํฯ ตญฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปุญฺญกิริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติ, ตํ วทนฺตีติ โลกายตวาทกาฯ

ทฬฺหํ ถิรํ ธนุ เอตสฺสาติ ทฬฺหธนฺวา (อ. นิ. ฏี. 2.4.45-46; สํ. นิ. ฏี. 1.1.107), โส เอว ‘‘ทฬฺหธมฺมา’’ติ วุตฺโตฯ ปฏิสตฺตุวิธมนตฺถํ ธนุํ คณฺหาตีติ ธนุคฺคโหฯ โส เอว อุสุํ สรํ อสติ ขิปตีติ อิสฺสาโสฯ ทฺวิสหสฺสถามนฺติ โลหาทิภารํ วหิตุํ สมตฺถํ ทฺวิสหสฺสถามํฯ เตนาห ‘‘ทฺวิสหสฺสถามํ นามา’’ติอาทิฯ ทณฺเฑติ ธนุทณฺเฑฯ

ยาว กณฺฑปฺปมาณาติ ทีฆโต ยตฺตกํ กณฺฑสฺส ปมาณํ, ตตฺตเก ธนุทณฺเฑ อุกฺขิตฺตมตฺเต อาโรปิเตสุเยว ชิยาทณฺเฑสุ โส เจ ภาโร ปถวิโต มุจฺจติ, เอวํ อิทํ ทฺวิสหสฺสถามํ นาม ธนูติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุคฺคหิตสิปฺโปติ อุคฺคหิตธนุสิปฺโปฯ กตหตฺโถติ ถิรตรํ ลกฺเขสุ อวิรชฺฌนสรกฺเขโปฯ อีทิโส ปน ตตฺถ วสิภูโต กตหตฺโถ นาม โหตีติ อาห ‘‘จิณฺณวสิภาโว’’ติฯ กตํ ราชกุลาทีสุ อุเปจฺจ อสนํ เอเตน โส กตูปาสโนติ อาห ‘‘ราชกุลาทีสุ ทสฺสิตสิปฺโป’’ติฯ เอวํ กตนฺติ เอวํ อนฺโตสุสิรกรณาทินา สลฺลหุกํ กตํฯ

โลกายติกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8-9. เทวาสุรสงฺคามสุตฺตาทิวณฺณนา

[39-40] อฏฺฐเม อภิยิํสูติ กทา อภิยิํสุ? ยทา พลวนฺโต อเหสุํ, ตทาฯ ตตฺรายมนุปุพฺพิกถา (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.247; สารตฺถ. ฏี. 1.เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา) – สกฺโก กิร มคธรฏฺเฐ มจลคามเก มโฆ นาม มาณโว หุตฺวา เตตฺติํส ปุริเส คเหตฺวา กลฺยาณกมฺมํ กโรนฺโต สตฺต วตปทานิ ปูเรตฺวา ตตฺถ กาลงฺกโต เทวโลเก นิพฺพตฺติฯ ตํ พลวกมฺมานุภาเวน สปริสํ เสสเทวตา ทสหิ ฐาเนหิ อธิคณฺหนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อาคนฺตุกเทวปุตฺตา อาคตา’’ติ เนวาสิกา คนฺธปานํ สชฺชยิํสุฯ สกฺโก สกปริสาย สญฺญํ อทาสิ ‘‘มาริสา มา คนฺธปานํ ปิวิตฺถ, ปิวนาการมตฺตเมว ทสฺเสถา’’ติฯ เต ตถา อกํสุฯ เนวาสิกเทวตา สุวณฺณสรเกหิ อุปนีตํ คนฺธปานํ ยาวทตฺถํ ปิวิตฺวา มตฺตา ตตฺถ ตตฺถ สุวณฺณปถวิยํ ปติตฺวา สยิํสุฯ สกฺโก ‘‘คณฺหถ ปุตฺตหตาย ปุตฺเต’’ติ เต ปาเทสุ คเหตฺวา สิเนรุปาเท ขิปาเปสิฯ สกฺกสฺส ปุญฺญเตเชน ตทนุวตฺตกาปิ สพฺเพ ตตฺเถว ปติํสุฯ เต สิเนรุเวมชฺฌกาเล สญฺญํ ลภิตฺวา, ‘‘ตาตา, สุรํ น ปิวิมฺห, สุรํ น ปิวิมฺหา’’ติ อาหํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย อสุรา นาม ชาตาฯ อถ เนสํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ สิเนรุสฺส เหฏฺฐิมตเล ทสโยชนสหสฺสํ อสุรภวนํ นิพฺพตฺติฯ สกฺโก เตสํ นิวตฺติตฺวา อนาคมนตฺถาย อารกฺขํ ฐเปสิฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –